ANNOTATSIYA: Maqolada O‘zbekistonda Turkiyadagi O‘zbeklar takyalari –tekkelari asosan haj yo‘lidagi vaqtincha yashash joyi sifatida qaralgani, uningsotsiomadaniy institut sifatidagi faoliyati ko‘pincha chetda qolgani qayd etiladi. BuO‘zbek tilida to‘laqonli tadqiqotlar hali mavjud emasligi bilan ham izohlanadi. Hattomavzu yangiligidan maqolalarda “takya” atamasi turlicha qo‘llanilayotganligita’kidlanib, bu haqda alohida fikr bildirilgan. Umuman, Turkiyadagi O‘zbeklar takyalariga oid ma’lumotlar haj ziyorati,tasavvuf, sharq me’morligi, taniqli shaxsiyatlar faoliyatiga oid tadqiqotlar vamaqolalarda o‘rin olganligi, shuningdek, aynan bu mavzudagi ilmiy ishlar asosan turkva g‘arb olimlarining tadqiqotlariga tayanib qolayotgani kuzatildi. Ko‘p hollarda mavzuma’lumot va mualliflarning bevosita safar taassuroti tarzida yoritilayotganligi hamnamoyon bo‘ldi. Albatta, ba’zi tadqiqotlarda birlamchi manbalar – arxiv hujjatlari e’lonqilingan to‘plamlardagi ma’lumotlardan birmuncha foydalanish borligini ham qaydetish kerak. Bu borada 2022 yili “Turkiya – O‘zbekiston aloqalari hujjatlarda” kitobichop etilishi belgili voqea bo‘ldi. Turkiy tilli mamlakatlarning munosabatlari rivojlanayotgan hozirgi sharoitdaTurkiyadagi O‘zbeklar takyalari bo‘yicha chiqishlar birmuncha jonlanganligiolimlarning O‘zida ham bu mavzuga qiziqish ortib borayotganligini namoyon etadi. Buborada O‘zbekistonlik olimlar tomonidan Turkiyadagi arxivlar hamda O‘zbeklartakyalari shayxlarini va ular bilan bog‘liq shaxslar avlodlarida saqlanayotganhujjatlarni, takyalar bilan hayoti to‘liq yoki qisman bog‘liq bo‘lgan insonlarningxotiralarini o‘rganish zarur. Qolaversa, boshqa o‘lkalardagi O‘zbeklar takyalariUsmonli turk davlati orqali boshqarilganligini ham nazarda tutmoq o‘rinli. Bu jihatdano‘rta asrlarda O‘zbeklar takyalari tarmog‘i yuzaga kelgani hamda ular musulmono‘lkalarida O‘zbek jamoatlari qaror topishida muhim o‘rin egallaganligini ta’kidlashzarur.

: Tadqiqot doirasida “O‘zbeklar takyasi”ning tarixida muhimahamiyatga ega bo‘lgan vaqfnomaning diplomatik elementlari o‘rganilib, mazmunitahlil qilingan. Мavjud manbalardagi maʼlumotlarga koʻra, zarbxona emini va Marashhokimi vazifasida ishlagan Abdulloh Posho tomonidan 1752–1753 yillarda barpoetilgan “Oʻzbeklar takyasi”ning birinchi shayxi – Shayx Abdulloh tomonidan vaqftashkil etilgani haqidagi maʼlumotlar so’rovi tashkil etildi va huquqiy jihatdan bundayvaqf mavjud emasligi arxiv hujjatlari asosida aniqlandi. Shu bilan birga, “Oʻzbeklar takyasi”ning birinchi shayxi – Shayx Abdullohhaqida Ayvansaroyiy bergan maʼlumotlar to‘ldirildi. Jumladan, uning to‘liq ismi-nasabianiqlashtirildi: Sayyid ash-Shayx Abdulloh Akbar Afandi ibn Asadulloh al-O‘zbekiy.Shuningdek, “O‘zbeklar takyasi” uchun mustaqil vaqf ta’sis etilmagani va bu davrdainstitutsional tarzda qayd etilmagani ham ko‘rsatib o‘tildi. “Oʻzbeklar takyasi” uchun 1788-yilda al-Hoj Xalil Ogʻa ibn Ahmad Afanditomonidan vaqf tashkil etilgani va shu tariqa takyaga huquqiy maqom berilgani qaydetilgan. Vaqfnoma shartlariga ko‘ra, “O‘zbeklar takyasi” Naqshbandiya dargohi bo‘lib,avvaliga, Samarqand shahrining Qalandarxona mahallasidagi darveshlarga xizmatko‘rsatganligi, keyinchalik vaqf ta’sischisi Xalil Og‘a vaqf shartlarini o‘zgartirib,boshqa naqshbandiy darveshlariga ham takyada qolish huquqini berganligi qayd etiladi.Vaqfnomada faqat xayriya binolari ajratilganligi va ularni ta’mirlash,darveshxona shayxlari va darveshlarining xarajatlari kabi vaqf moddiy ehtiyojlariniqoplash uchun hech qanday daromad keltiruvchi narsa vaqf qilinmaganligi, al-Hoj XalilOg‘a tomonidan tashkil etilgan vaqfning haqiqatda mavjud bo‘lgani – rasmiyhujjatlarda uchramagan biror vaqf manbai bor bo‘lishi mumkinligiga ishora qiladi.

Maqolada Usmonli arxivi va Vaqflar arxividagi hujjatlariasosida amalga oshirilgan tadqiqot natijasida Uskudar “Oʻzbeklar takyasi”ning tashkiltopishidan boshlab, hozirgi yirik majmua holatiga kelishiga qadar tarixi qisqacha bayonetilgan. Takyani XVIII asr oʻrtalarida Uskudarga kelgan asli Movarunnahrning Samarqandshahridagi Qalandarxona mahallasidan bo‘lgan Sayyid Muhammad Abdulakbar binSayyid Asad (yoki Asadulloh) bin Said Ahmad tashkil etgani va uning O‘zi 40 yilshayxlik qilgani qayd etiladi. Takyada faoliyat yuritgan jami 20 nafar shayx haqida maʼlumotlar xronologiktartib bilan berilgan bo‘lib, Аbdulakbar Аfandidan keyingi shayxlar quyidagilardir: (2)Shayx Mehmed Afandi bin Hasan, (3) Abdulmo‘min Afandi, (4) Hoji Abdulg‘afurAfandi bin Mehmed Olim, (5) Sayyid Hoji Mehmet Afandi bin Sayyid MehmenSamarqandiy, (6) Sayyid Hoji Rajab Afandi bin Mehmed Samarqandiy, (7) Shayx HojiMehmed Sayyoh-i Samarqandiy, (8) Shayx Mehmed Rajab Afandi, (9) Shayx MehmedSamarqandiy, (10) Hoji Shayx Nazar Samarqandiy, (11) Hoji Hofiz Xalil Buxoriy,mushtarak shayxlik modeli bo‘yicha aka-ukalar (12.1) Shayx Ibrohim – (12.2) ShayxIsmoil, (13.1) Mehmed Sodiq – (13.2) Shayx Hoji Abdurrazzoq, (14.1) Shayx HojiIbrohim Adham – (14.2) Shayx Hoji Mehmed Solih Afandi, (15) Mehmed SodiqAfandi, (16) Shayx Ato Afandi, shuningdek, shayxlikka nomzod 16. Shayx NajmiddinAfandi (Oʻzbekkangay). Maqolada (4) Hoji Abdulg‘afur Afandi davrida takya xayrsevar Hoji Xalil Og‘abin Ahmad Afandi tomonidan hozirgi yirik majmua holatiga keltirilgani va 1202-yil 7-rabi-ul-oxirdagi (1788-yil 16-yanvar) vaqfnoma bilan zoviya sifatida rasmiy takyamaqomini olganligi, Hazorfan (14.1) Ibrohim Adham davrida takya ilm-fan, sanʼat vahunarmandlik maskaniga aylanganligi, uning o‘g‘li (15) Mehmed Sodiq Afandi “Ussilisoni turkiy” (Chigʻatoycha grammatika kitobi) asarining muallifi ekani, (16) ShayxAto Afandi Anado‘lida istiqlol urushida qatnashgani alohida qayd etilgan. Tadqiqot davomida takya manbalarga ko‘ra 1925-yilga qadar Naqshiy, O‘zbek,O‘zbeklar, Xoja, Hoji Xoja, O‘zbek Hoji Xoja, Qalandarxona kabi nomlar bilanyuritilganligi aniqlandi.

Maqolada tasavvuf, haj va takya O‘zaro bog‘liqlikdako‘rilgan tadqiqotlarga sharh berilib, so‘fiylar uchun sayohatning ahamiyati va turlari,O‘rta Osiyodan Istanbulga kelgan ziyoratchilarning to‘xtalgan manzilgohlari, tashrifbuyurgan shaharlari bo‘yicha maʼlumotlar keltiriladi hamda takyalarning tashrifbuyuruvchilar uchun madaniy va ma'lumot almashish markazi ekanligi alohidataʼkidlanadi. Manbalardagi maʼlumotlarga asoslangan holda soʻfiylar XIX asrda jamiyatningfaol qatlami va bu soʻfiylarga xizmat qilgan takyalar nafaqat shaharlarning o‘zgarishiva rivojlanishida muhim o‘rin tutadigan aholi harakatini rag‘batlantiruvchisi, balki aynipaytda ilm-fan, marifat va madaniyat tashuvchisi sifatida namoyon bo‘lgani aniqlanadi.Maqolada Sultontepa o‘zbeklar takyasining XIX asr oxiri – XX asr boshigataalluqli “Mehmonlar daftari”, “Rasmiy mehmonlar daftari” va “Sultontepa o‘zbeklartakyasi aholi daftari”dagi qaydlar tahlil qilinib, takyaning ichki hayoti, ijtimoiy institutsifatidagi ko‘p qirrali faoliyati yoritib berilgan. 263 varaqdan iborat ushbu daftarlargajami 1329 kishi haqida malumotlar o‘rin olgan bo‘lib, ular takyaga tashrifbuyuruvchilarning qaerdan kelgani, tashrif maqsadlari va muddatlari, kasblari va hattotashqi ko‘rinishlari haqida tasavvur beradi. Chunonchi, “O‘zbeklar takyasi”mehmonlari asosan O‘rta Osiyo va uning atrofidan bo‘lib, ulardan tashqari Xitoy va oniston, oz bo‘lsa-da Tunisdan, shuningdek, Usmonli saltanati chegaralariga yaqinshaharlardan ekanligini bilish mumkin. Daftarlardagi qaydlar asosida maqolada tashriflarning asosiy sabablaridan birimuqaddas qadamjolarni ziyorat qilish bilan bog‘liqligi va hajga otlanganlar uchunIstanbulga tashrif buyurish an'anaga aylanganligi yoritib beriladi. Shu bilan birgamehmonlarning kasblaridan kelib chiqqan holda tashriflar tijoriy, diniy va hatto harbiymaqsadda bo‘lganligi ham ko‘rsatib o‘tilgan. Kasbga ko‘ra tashrif buyuruvchilarning aksariyati – hunarmand va sanʼatkor.Shuningdek, san'atsiz, yaʼni hunarsiz, deb ko‘rsatilganlar borligi takyani ayni damdamuhtojlar uchun ham turar joy sifatida namoyon etadi. Qolaversa, mehmonlar orasidatalabalar sonining ko‘pligi ham yana bir bor takyaning ilm yo‘lidagi yoshlarni qo‘llabquvvatlashga hissa qo‘shganligidan darak beradi. Аsosiysi, daftarlardagi qaydlar tahlili nafaqat tashrif buyuruvchilar haqidatasavvur shakllantirish bilan cheklanmaydi, balki ular haqidagi maʼlumotlar orqaliushbu va boshqa takyalarni o‘rganish bo‘yicha masalalar doirasini belgilab berish bilanbirga istiqboldagi tadqiqot yo‘nalishlariga aniqlik kiritadi.

Sultontepa O‘zbeklar takyasi haqida ko‘plab tadqiqotlarmavjud. Biroq bu tadqiqotlarda peshtoq yozuvlari batafsil tadqiq qilinmagan, qolaversatakya qabristonidagi qabr toshlarini har tomonlama o‘rganish hali ham amalgaoshirilmagan. Qabr toshlari mustasno qilib olingan ushbu tadqiqotda Oʻzbeklar takyasi binolariva qabriston qismidagi peshtoq yozuvlariga eʼtibor qaratilgan. Bu bitiklar dargohdashayxlik qilgan, takya uchun xayriya ishlarini amalga oshirgan, undagi qabristonhududida dafn etilgan shaxslar, ularning oila va qarindoshlik aloqalari haqida e’tiborlima’lumotlar berishi bilan muhimdir. Ba'zan arxiv hujjatlarida topib bo‘lmaydiganma'lumotlar bitiklarda berilgan. Ushbu maqolada peshtoq bitiklari takyaning tarixi, uning xronologiyasi hisobgaolingan holda tadqiq qilinadi va bitiklarda tilga olingan shaxslar bilan takyaning aloqasiochib beriladi. Shuningdek, bitiklarda tez-tez uchrab turadigan ismlar, ayniqsa, takyaning shayxlari va quruvchi homiylari bilan bir qatorda bitiklarning shoirlarigaham to‘xtalib o‘tiladi, she'rlarning aruz vazni va sana bildiruvchi ta’rix qaydlari hamko‘rib chiqiladi. Xususan, bitiklarning shoirlari Oqib, Laylo Xonim, TirnoqchizodaMehmed Said Zevar, Ra’fatларнинг ижодий йўли ҳақида ma’lumot beriladi. Maqolada bitiklarning yozilish sabablari bilan birga bitiklarni nega aynan bushoirlar yozgani boʻyicha mushohada qilingan. Baʼzan bitiklar shoirlar saroyga taqdimetgan sheʼrlardan, gohida esa takya ahli afzal koʻrishi natijasida tanlangan. Asosiysibitiklardagi ma’lumotlar boshqa manbalardagi ma’lumotlar bilan solishtirilishi orqalibitiklarning tarixiy manba sifatidagi ahamiyatini namoyon etadi. Maqola takyadagi to‘qqizta peshtoq yozuvining matnlari va suratlari bilanbirgalikda taqdim etilgan boʻlib, takyaning peshtoq bitiklari katalogi sifatida ilmiymuomalaga kiritildi. Umuman, ushbu tadqiqot takya qabristonidagi qabr toshlari uchun old tadqiqotbo‘lib xizmat qilishi bilan ahamiyatlidir.

‘Özbekler Tekkesi’ denilince üç konu akla gelmektedir. Birincisi, OrtaAsya’dan ve özellikle Özbekistan’dan gelen hacı adaylarının konakladığı tekke, ikincisiTürk milletinin ‘İstiklal Savaşı’ndaki önemi, üçüncüsü ise Türk milletinin kültür vesanatına olan katkısıdır. Esas olarak vatan için çok önemli iki değerin kalesidir. Bu kale,özellikle İstanbul’un düşmanlarca işgal edilmesi sırasında döneminşeyhi Atâ Efendikomutasında canla başla savunulmuştur. Memleketi savunmaya gidecek eli silahtutanlar, yazarlar Ankara’ya gitmek için öncelikle tekkeye gelip saklanırlar veşeyhin,dervişlerin yardımları ve dualarıyla buradan Anadolu’ya geçerlerdi. Cumhuriyetinkuruluşundan sonra, Atatürk’ün takdir ettiği Şeyh Atâ Efendi, tekkenin varlığını devamettirdi. Artık tüfeklerin yerini ney, tanbur gibi enstrümanlarımız almıştı. Tekke’deyaşanan korku dolu anların yerine sakinlik, musikinin hazzı hakim olmuş; döneminüstadları ‘Kutb-i nâyi’, bestekâr Süleyman Erguner, ‘Kutb-i Nâyi’ Ulvi Erguner’in neytaksimleri, Udi Cahid Gözkan, Hafız Hulusi Gökmenli, Hüseyin Sebilci, CevdetSoydanses’in icraları ve okudukları Kur’ân-ı Kerîmler kasideler, ilahiler, mevlidbahirleri almıştı. Şeyh Atâ Efendi’den sonra tekke meclisi ve dervişanın başına kardeşiŞeyh Necmeddin Efendi geçmiş ve tekkedeki tasavvufi coşku ve neş’e aynen veçoğalarak devam etmiştir. Tekke’nin aşçısı Şevket Usta’nın yaptığı Özbek Pilavı ile buneş’e doruğa çıkmıştır. Ebru Sanatı ve klasik, dîni-tasavvufî musikinin çok güzel icraedildiği yer olan Özbekler Tekkesi, Şeyh Edhem Efendi’den sonra 1945–1972yıllarında görkemli dönemini yaşamıştır. Şeyh Necmeddin Efendi (ö. 1971)’ninözellikle ney ve musikiye olan sevgisinin bu devamlılıkta çok katkısı olmuştur.Yaklaşık otuz yıl süren bu eşsiz sanat ve kardeşlik ortamı, her ne kadar fotoğrafmakinaları ile resmedilmiş, dönemin ilk ses kayıt cihazları ile kaydedilmişolsa dagörsel ve işitsel olarak günümüz teknolojisinin imkanlarından yoksun kalmıştır. Ancak,yapılan meşkler, taksimler, okunan dualar, Kuran-Kerîmkıraatları, mevlid-i şerîf,kasideler, ilahiler tamamen olmasa da kısmen makara bantlara çoğunlukla bizzatŞeyhNecmeddin Efendi tarafından kaydedilmiştir. Bu ses kayıtları, yaptığım çalışmaylakaybolmaktan kurtulmuş ve günümüze ve hatta geleceğe miras kalmıştır. Bukayıtlardaki herşey saniyesine kadar ders niteliğindedir. Artık İSAR VAKFI’nınhimayesindeki restore edilmiş tekkede âdet üzere yapılan pilavlı, musikili toplantılardaeski günleri hatırlarken eşi olmayan ses mirasını da dinleyebiliyoruz.

Özbekler, Afganistan’dan başlayıp İran üzerinden bu topraklara göç edenardından da İstanbul’un önemli ve merkezi konumlarında yapılanan tasavvuf, edebiyat,mimari ve yaşam tarzları ile hem Osmanlı hem de Milli Mücadele döneminde kritikroller üstlenmiş bir millettir. İstanbul’un stratejik bölgelerinde kurdukları tekkeler ilehac yolculuğundaki seyyahlar için bir durak, Orta Asya ile ilişkileri güçlendirmek içinönemli bir merkez ve işgal yıllarında silah ve subayların Anadolu’ya sevk edilmesi iletarihi ve siyasi açıdan önem taşımaktadır. Üsküdar ve Kadırga’daki Özbekler Tekkeleri, Osmanlı ve Cumhuriyetdönemlerinde hem dini hem de milli işlevleriyle dikkat çeken önemli mekânlardır. MilliMücadele döneminde, Anadolu’ya silah ve istihbarat aktarımı ile gönüllülerin sevkedildiği stratejik merkezler olmuş, özellikle Ata Efendi, Karakol Teşkilatı’ndaki rolüylebu mücadelede ön plana çıkmıştır. Üsküdar Özbekler Tekkesi Haziresi, tarih boyuncaburada görev yapmış şeyhler ve Orta Asya’dan gelen önemli kişilere ait mezartaşlarıyla, İstanbul ile Türkistan arasındaki kültürel ve siyasi bağların bir göstergesidir.Abdullah Efendi, Yahya Efendi ve Mehmed Said Efendi gibi şahsiyetler bu haziredeyatmaktadır. Cumhuriyet döneminde tekkeler kapatılmasına rağmen, Özbekler TekkesiTürk tasavvuf ve sanat musikisinin sürdürüldüğü bir okul haline gelmiştir. KutsiErgüner, bu mekânlardaki Özbek Pilavı geleneği ve musiki toplantılarının ruhunuanılarında etkileyici bir şekilde aktarmıştır. Günümüzde ise özellikle Kadırga BuharaÖzbekler Tekkesi, yapılan restorasyonlar sayesinde kültürel miras olarak korunarakyeni nesillere aktarılmaktadır.

This article analyzes advantages and stages of development of enterpreneur-

ship, which was preveously eliminated as a result of the transition of country’s econ-

omy to market relations as a result of Uzbekistan’s political Independence. Moreover,

special attention is paid to the current problems of developing small business and

were given individual enterpreneurship and scientific proposals for solving them.

This article presents opinions on the ways of achieving spiritual maturity in Uz-

bek folk culture through the idea of Sufism. It was also stated that its socio-philosoph-

ical and moral principles have a deep place in the spiritual life and national culture of

the people.

The article analyzes the studies of the implemented reforms in the labor

market. The issues of personnel management, human capital, directions of

increasing employment in the regions, reforms aimed at increasing

employment, regulation of external migration are considered in particular detail.

The alkaloids of the aerial part of the plant Haplophyllum

perforatum, collected from a new place of growth in the Jizzakh region of the Republic

of Uzbekistan, were studied. As a result, γ-fagarine (haplofine), haplopine and hap-

lophyllidine were isolated from this plant for the first time. The structure of the ob-

tained products was confirmed by comparison using NMR, IR, mass spectroscopic

methods.

The article shows how the application of logical mechanisms, laws

and rules allowed the great scientist and physician of the Eastern Renaissance

period, Abu Ali ibn Sina (Avicenna), to create the most significant and comprehensive

work on medicine (The Canon of Medicine), which became the main teaching aid

both in Western European universities and in medical schools in the East for

centuries.

The article analyzes research on tourism development in the world and, in particular,

in the Republic of Uzbekistan. The issues of the direction of tourism development, modern

aspects of tourism management, training of personnel for the tourism sector, factors

influencing the development of tourism, regional aspects of tourism development, tourist

seasons, pilgrimage tourism, business tourism, medical tourism are considered in particular

detail.

The article analyzes studies on the development of the shadow economy in

the world and, in particular, in Uzbekistan. The issues of the extent of the spread of

the shadow economy, the forms of its manifestation, the world experience of its

reduction, the close relationship with economic security, the features of its

manifestation in various sectors of the economy, etc. are considered in particular

detail.

In our country, special attention is paid to the study of views on the

universe and man, nature, social life, spirituality of the individual, education and

training on the heritage of ancestors, the use of their ideas in accordance with the

spirit of the times. in the education of the younger generation as worthy successors.

From this point of view, there is a need for a comprehensive scientific and theoretical

study of the philosophical, natural science views of scientists of the Khorezm

Academy of Mamun, formed on the basis of universal values, existential ideas that

have a constructive meaning for the improvement of man. . The article scientifically

substantiates the study of the work of Abu Rayhan Beruni by foreign and domestic

scientists.

Further development, support and encouragement of the warm

attitude of young people to the national cultural heritage, as well as the creation of

conditions for scientific research in this area have taken an important place in state

policy. Because the issue of educating young people in the national spirit, expanding

the horizons of highly moral youth, increasing their intellectual potential, and forming

humanistic and patriotic qualities is acute. The article presents a social and

philosophical analysis of these problems.

This paper examines whether natural resource efficiency affects

green growth in the BRICS countries from 1990 to 2021, taking into account financial

development, renewable energy, research and development, and globalization. It is

found that natural resource efficiency and green economy have been increasing

steadily in the past few years.

Migration Competitiveness and staying in the opportunities

largely depend on the laws of the receiving country. This mainly depends on

seasonal people moving from a country with high unemployment.

In the history of mankind, there have been and are such indi-

viduals whose activities have directly influenced not only the geopolitical envi-

ronment of their time, but also the worldview, social consciousness and na-

tional memory of subsequent generations.